Қоңыр әулие, үңгір - Обьектілер

Қоңыр әулие, үңгір. Паспорт объекта

- Толық сипаттама

Толық сипаттама

Атауы: Қоңыр аулие.

Объект түрі: Карст үңгірі, жергілікті тұрғындар ұзақ уақыттан қастерлейтін нысан.

Пайда болған уақыт мен жағдайлар: Қоңыр әулие үңгірі орналасқан Ақтас жотасы қазақтың ұсақ шоқыларының фонында ерекше көрінеді. Ақтас үңгірлері, олардың арасында Қоңыр әулиеден басқа «Қырық үңгір» және «Шаңырақ әулие» әк массасының бөлінуімен бірге жүретін геологиялық процестердің нәтижесінде пайда болған. Қоңыр әулие - көлбеу кіреберісі бар карст қуысы (понора), оның бойындағы әктасты су шайып кеткен (Жуков). Үңгірдің түбіндегі кіреберістен жүз метрдей жерде және орташа тереңдігі 5-7 метр болатын тұщы су көлінің су деңгейі тұрақсыз. Мүмкін, үңгір коррозиялық-гравитациялық типке жатады, ал оның пайда болуында жақын жерде ағып жатқан Шаған өзені басты рөл атқарды.

Пайдаланылған кезең: Ежелгі дәуірде адамдардың үңгірді пайдаланғаны туралы нақты ақпарат жоқ. Шығыс Қазақстан облысының кейбір өлкетанушылары бұл үңгірде де, көршілес үңгірлерде де тас дәуірінің жәдігерлерін табуға болатынын айтады, алайда бұл жерлерде ғылыми археологиялық қазба жұмыстары жүргізілмеген, ал жеке- дара оқшауланған жәдігерлер үміттендіретіндей қорытынды жасауға мүмкіндік бермейді (Уақыт жұмбақтары, 6:20).

Үңгірді адамдардың тек XVIII-XIX ғасырлардан бастап пайдаланғаны туралы мәліметтердің сенуге боларлық дәрежесі жоғарырақ, дегенмен де бұл жерде көптеген сұрақтар мен күмән туады. Шындығында үңгір туралы тек үш ақпарат көзі сақталған, олар өз кезегінде жеке бақылауларға, сондай-ақ жергілікті аңыздар мен дәстүрлерге негізделген. Әңгіме 1892 жылы Сібір Хабаршысында (Сибирский Вестник) жарияланған, содан кейін сол жылы №63 Витебск губерниялық Ведомостарында және сол жылы Этнографиялық шолудың 1 -нөмірінде қайта басылған, кейінірек белгілі орыс археологы Джозеф- Антуан Кастанье 1910 ж. ««Қырғыз даласы мен Орынбор облысының көнелері» жинағында жариялаған мақала туралы.

Үңгір туралы келесі мәлімет - 1912 жылы Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының Батыс Сібір бөлімінің Семей бөлімшесінің жазбаларында жарияланған Семей шенеунігі В.А.Брюхановтың шағын мақаласы. Және де, соңында, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы көркем сипаттамаларда Қоңыр әулиеге байланысты мифологиялық дәстүр туралы шынайы дәлелдер болуы мүмкін. Роман 1950 жылдары жазылғанымен, үңгірге қатысты мәліметтер XIX ғасырдың екінші жартысына тиеселі болуы мүмкін. Роман эпизодтарының бірінде жас Абайдың және оның ағаларының үңгірге баруын сипаттайтын эпизодта үңгірдің Абылай хан кезіндегі қазақ-жоңғар шайқасындағы, яғни XVIII ғасырдың ортасында жергілікті қазақтар үшін маңызы туралы айтылады. Кейіннен, жергілікті зерттеушілердің айғақтарына сәйкес, жергілікті қазақтарды әйелдерді бедеуліктен айықтырады -мыс деген көлі мен үңгір бөлімдерінің бірінде әлі күнге дейін жатқан жұмбақ тас мүсін арқылы қызықтырды.

Негізгі қызметтері: Бүгінгі таңда үңгір табынып келушілер мен туристерді өзінің суы емдік қасиетке ие деп саналатын көлі арқылы қызықтырады. Үңгірге келушілердің көпшілігі денелерін көлдің суық суына батырады. Мұның алдында жергілікті шырақшы (қасиетті жерді сақтаушы) Құран аяттарын оқиды. Сонымен қатар, дінге сенушілер көлге тиындар қалдыру арқылы оған құрмет көрсетеді. Кейбір келушілер үңгірде болған кезде құрбандыққа қой шалады. Осылайша, Қоңыр әулие үңгірі бұрын да, қазіргі кезде де курорттық-санаториялық объект ретінде емес, белгілі бір ғұрыптық іс-әрекеттер жасалатын және тірі аңызға айналған дәстүрмен байланысы бар қасиетті орын ретінде қызмет атқарады.

XX ғасырдың басында-ақ этнографтар байқаған үңгірдің бір бөлігінде жатқан тас мүсінге табыну дәстүрі бүгінде мағынасын жоғалтқан. Келушілердің көпшілігі мүсін туралы ештеңе білмейді, сондықтан оны табуға талпынбайды да. Мұхтар Әуезовтің романында Абылай ханның кезінде, яғни XVIII ғасырдың бірінші жартысында - ортасында үңгірді жоңғарлар да, қазақтар да пана және әскери бекініс ретінде пайдаланғаны туралы айтылады (Әуезов).

Діни бағыты: Қазіргі кездегі ақпаратқа сүйене отырып, бұрын объектімен байланысты болған қандай-да бір діни дәстүр туралы айту қиын. Десе де, байыптай келе кейбір жорамалдарды жасауға болады. Бірінші болжам - үңгірді «қасиетті» немесе «әулие» деген ұғымды білдіретін исламдық араб термині «әулие» сөзімен аталуы. Осылайша, қазіргі заманғы түсіндірмелерде «Қоңыр әулие» Ескі өсиетте сипатталған, дүниежүзілік су тасқынынан үңгірде жасырынған ежелгі әулие қарттың аты деп айтылады.

Бұл аңыздың қашан шыққанына қатысты сенімді дәлелдемелер жоқ болғандықтан, үңгірдің «әулие» терминімен аталуы XIX ғасырда, және, тіпті одан да ертеректе басталғанын ескеру қажет. Алайда бұл факт, дұрысын айтқанда, үңгірге табынудың исламдық сипатының сенімді белгісі бола алмайды. Үңгір көліне (және, мүмкін жатқан мүсінге) табыну құнарлылыққа табынумен байланысты деп дәлелді себептермен айтуға болады.

Бұлайша айтуға Брюхановтың үңгірдің бала таппаған әйелдерге бала беретіні жайындағы жергілікті наным-сенімдеріне негізделген нұсқаулары жатады (Брюханов: 3). Жергілікті қазақтардың ауру малдарын үңгірге айдап әкелетіні туралы ертеректе шыққан дәлелдер де осымен байланысты болуы мүмкін (Кастанье: 150). Қазіргі кезде исламға қатысты кең тараған нұсқада үңгір дүниежүзілік су тасқыны кезінде осында келіп тоқтаған бір әулиенің (Қоңыр әулие) атымен аталған деп те айтылады. Тағы бір аңызда үйінен қуылып, осы үңгірді паналаған қыз туралы айтылады.

Кейбір жергілікті өлкетанушылардың мәлімдемелерінде үңгір материалдық немесе құжаттық дәлелдемелері жоқ манихейлікпен байланысы болуы мүмкін деген (Уақыт сырлары , 17:45). Тағы бір қолдау таппаған гипотезада үңгір Шыңғысханның жерленген жері болуы мүмкін делінген (Уақыт сырлары , 17:45). Бұл аңыздың пайда болуына Ақтас тауларына кіретін Шыңғыстау жотасының атауы әсер еткені анық.

Қазіргі уақытта үңгірдегі ғибадат ету мен рәсімдердің сипаты қатаң ислам дәстүріне сәйкес өтетінін атап өткен жөн. Көлге шомылудың алдында Құран оқылып, келушілердің көпшілігі құрбандыққа қой шалады. Бұрын келушілер табынатын тас мүсін қазір мағынасын жоғалтқан. Мұның себебі исламда пұтқа табынудың кез-келген түріне тыйым салынғандықтан болуы мүмкін. Зиярат етіп келушілермен болған әңгімелерден үңгірдегі ең тартымды орталықтың көл және оның емдік қасиеті бар деп саналатын суы екендігі анықталды. Олардың ешқайсысы тас мүсін туралы білетіндіктерін көрсете алмады.

Негізгі тартымды орталығы: Жоғарыда келтірілген барлық дереккөздер Қоңыр әулие үңгірінің тартымды орталығы үңгір бөліктерінің бірінде жатқан тас мүсін болғанын көрсетеді. Сонымен, Этнографииялық шолуда және Кастанье жазбаларында бұқара халық Қоңыр әулиеге адам бойымен бірдей мүсінге тағзым ету үшін ағылатындығы айтылады. Мүсіннің әйел бейнесінде екені атап өтілген. Мүсіннің айналасында «тастардан жасалған майда заттар, моншақтар, қоладан жасалған мүсіншелер сияқты ұсақ заттар табылған» (Кастанье: 150).

Сібір жаршысы, Витебск ведомостары, Этнографиялық шолу және Кастанье жариялаған және қайта басылған жазбалардан жиырма жылдай кейін өэ байқағандарын жазған Брюханов қосымша мәліметтер береді. Ол мүсінді жергілікті қазақтар «қалмақ» деп атайтынын деп көрсетеді. Брюханов сонымен бірге мүсіннің қатып қалған кальциттің қалың қабатымен жабылғанын және бұл жер қыртысының астында мумияланған адамның мәйіті немесе «тас қалмақ пірі» болуы мүмкін деген болжам жасайды.

Жергілікті өлкетанушылардың мүсінге жақында жасаған зерттеулері оны граниттен жасалған деген болжам жасады, бірақ дәлелдер келтірілген жоқ (Тас мүсін). Мүсін ағып келген кальцит арқылы үңгірдің еденімен байланысып жатыр. Сол зерттеуде жергілікті тұрғындардың екі мүсін болғанын, бірақ біреуін зерттеуге дейін белгісіз біреулер алып кеткенін айтқаны баяндалады. (Тас мүсін). Бұл ақпаратты үңгір мен мүсінге қатысты бұрын берілген сипаттамалар растамайды.

Айта кететін жайт, мүсінді ойраттармен байланыстыруға болмайтыны анық, өйткені «қалмақ» терминін қазақтар өздеріне түсініксіз кез-келген затты атай алатын, сондықтан мүсін басқа мәдениетке және тарихи дәуірге қатысты бола алады. Алайда, қазіргі уақытта мүсін тартымдылық орталығы ретіндегі маңызын мүлдем жоғалтқан. Бүгінгі күні үңгірге зиярат етіп келушілер көлге шомылуға келеді. Олардың айтуы бойынша, оның суы әйелдерге ана болуға көмектесіп қана қоймай, түрлі ауруларды емдейтін емдік күшке ие.

Келушілерді қызықтыратын тағы бір объект - үңгірдің кіреберісіне жақын орналасқан ежелгі қабірлер. Брюханов бұл қабірлерді қалмақтарға тән екенін анықтап, онда әйелдердің тас мүсіндері бар екенін көрсетті. Кейбір қабірлерде мұсылмандардың қабірінде тән жартылай қираған қоршаулар бар. «Абай жолы» романының бір үзіндісінде Қоңыр әулие үңгірінің жанындағы қабірлер де суреттелген. Бұл зиратта Орта жүздің әр түрлі қазақ руларының өкілдері жерленген: Керейлер, Арғындар, Наймандар және т.б. Бір жердегі жерлеудің осынша сан алуан түрлілігі Әуезов романында баяндалған Қоңыр әулие мен оның айналасындағы аймақ қазақтар мен жоңғарлар арасындағы шайқас алаңы болуы мүмкін деген аңызды растай алады (Әуезов).

Жоспар: Объект - оңтүстік-батысқа бағытталған және соқпақтан 2 м биіктікте орналасқан ойық тәрізді кіреберістен басталатын карст үңгірі. Кіреберістің ені жарты метрден, биіктігі 2,5 метрден сәл асады. Кіреберістен соң бірден ұзындығы 3 метр болатын шағын дәліз басталады, онымен ұзындығы шамамен 40 метр болатын бірінші залға баруға болады, одан оңға және солға қарай тармақталып жатыр, олардың кейбіреулері таспен басылып қалған. Сол жақ тармақтарының бірі кішкентай қалтаға апарады, онда «қалмақтың» антропоморфты мүсіні жатыр. Орталық жолмен үңгірдің түбіндегі жер асты көліне түсуге (45 градусқа дейін) болады. Түсетін жол қатты қисайған: алдымен 10 градусқа, содан кейін көлге жақынырақта 20 градусқа. Түсетін жолдың ұзындығы шамамен 100 метр. Үңгірдің табаны түсуді қиындататын кесек тастармен тығыз жабылған. Сондықтан, бүгінде көлдің жағасына тікелей апаратын жақтауланған ағаш платформа орналастырылған. Үңгірдің ең жоғары бөлігінде үңгірдің күмбездері 4 метрге жетеді. Үңгірдің түбіндегі көлдің ауданы шамамен 30х40 м, бірақ оның нақты өлшемдері белгісіз, өйткені үңгірдің алыс бөлігінде аласа күмбез бар (Жуков).

Ландшафттың ерекшеліктері: үңгір Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданының Ақтас жотасы тауларының бірінде орналасқан, ал ол Шыңғыс тау сілемдерінің бөлігі болып табылады. Семейден Шыңғыстауға дейінгі аймақ көбінесе далалы болып келеді, тек жол бойында аласа тасты Семейтау жотасы кездеседі. Үңгір орналасқан жерден алыс емес жерде дала ландшафты таулы және жартасты ландшафтпен алмасып отырады, өйткені жол Шыңғыстау жотасы арқылы өтеді. Ақтас таулары ақ әктастардан тұрады. Шыңғыстау жотасының батыс жағын Шаған өзені шайып жатыр. Фотогалереяны қараңыз.

Қазіргі жай-күйі: Үңгірге адамдар ерте кезден барған және үңгірге электр жарығы орнатылғанға дейін келушілер қолданған факельдердің әсерінен оның күмбездері мен тастарын күйе қабаты жауып тастаған. Осыған орай қазіргі билік үңгірге құм ағызғыш арқылы тазалау жұмыстарын жүргізді. Үңгірде ағаш пандус пен жарық жүргізілген, бұл үңгірге келуді ыңғайлы етіп қана қоймай, сонымен қатар кейбір антропогендік қауіпті азайтады. Үңгірдің жанында келушілер түнеуі үшін және жұмысшыларды орналастыруға арналған пештермен жылытылатын бөлмелер, ас үй, автотұрақ, қоғамдық дәретхана, шаруашылық бөлмелері салынған. Бұл жер ірі елді мекендерден алыста болғандықтан, үңгірге электр жеткізу желісі жоқ, электрмен жабдықтау дизельді электр генераторымен жүзеге асырылады. Тек қарапайым тұрмыстық жағдайлардың болуына қарамастан келушілер легі жылдан-жылға артып келеді. Бұл көбіне объектінің жеке кәсіпкерлерге жалға берілуіне, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының назар аударуына байланысты және Семей қаласы өлкетанушыларының жұмысының нәтижесі.

Қауіп-қатер: Қоңыр әулие үңгірі республикалық немесе аймақтық маңызы бар қасиетті объектілер тізіміне енбеген. Осындай мәртебеге ие болғандардың кез-келгені ұлттық немесе аймақтық органдарға ғимараттың жағдайын бақылауды міндеттейді. Қазір іс жүзінде объект жалға алушылардың билігінде. Үңгірдің күмбездерін құм ағызатын аппарат арқылы тазарту үңгірдің қабырғаларында болуы мүмкін кескіндер немесе петроглифтерге қалай әсер етіп жатқанын айтудың өзі қиын. Үңгірге зиярат ету исламдық сипатқа ие болуына байланысты онда орналасқан тас мүсінге қауіп төнуі мүмкін.

Семей қаласының тұрғыны В.Гущиннің мәлімдеуінше, 1955 жылы ол достарымен бірге Қоңыр Әулие үңгіріне барғанда, жақын маңдағы Семей ядролық сынақ полигонында болған атом бомбасын сынау жарылысы үңгір күмбезінің жартылай құлап кетуіне себеп болған. В.Гущин және оның серіктері үңгірден кездейсоқ қашып шыққан (Гущин, Часник). Бұл ақпарат үңгірдің сейсмикалық апат жағдайы бола қалса, жойылуы мүмкін екенін білдіреді.
«Археологиялық сараптама» СҚ-ның археологы А.Долгушев мынадй мәлімет береді: жақын арада өткен уақыттарда үңгір аймағын тазарту кезінде (үңгірдің ішінде немесе сыртында екендігі белгісіз) зиярат етіп келушілер бүкіл археологиялық материалдарды тазартып кеткен көрінеді. (Уақыт сырлары: 6:25).

Үңгірді жеке кәсіпкерлердің жалға алуы үңгір айналасындағы туристік инфрақұрылымды дамытудың тиімді салдары болғанымен, облыс әкімдігі мен жергілікті муниципалитеттің кәсіпкерлердің қызметін бақылауы қажет.

Жақын елді мекен: Объект Медеу ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 36 км, Қарауыл ауылынан солтүстік-батысқа қарай 55 км жерде орналасқан. Фотогалереяны қараңыз.

Басқа объектілер : «Абай мен Шәкәрімнің кесенесі» мемориалдық кешені шығысқа қарай 45 км жерде орналасқан. Солтүстік-шығыста шамамен 120 шақырым жерде Қола дәуірі мен ерте Темір дәуіріндегі маңызды археологиялық орындар - Көкентау мен Семейтау бекіністері мен қорғандары бар. Фотогалереяны қараңыз.

Медеу ауылы: Шағын елді мекен (шамамен 30 үй бар).

Жолы: Семей қаласынан Қарауыл ауылына дейін нысанға асфальтталған R-138 жолымен жетуге болады. Қарауылдан Медеу ауылына апаратын қиыршық тас жол бар. Әрі қарай, объектінің өзіне қара жолмен ғана жетуге болады, бұл жолды жаңбыр мен су тасқыны кезінде су басып қалуы мүмкін. Сондықтан да көктемде және жаңбырлы жазда ескерткішке жету қиынға соғады.

Артефактілер мен қолжазбалар: Археолог Александр Долгушевтің мәлімдеуінше үңгірде ежелгі адамның тұрағы болған. Ол өзі және жергілікті тұрғындар кейбір артефактілерді тапты, олардың арасында жебе ұштары мен жүзінде айдаһар бейнесі ойылып салынған алдаспан тәрізді қару болған. Долгушев бұл артефактілер жоңғарларға тиесілі болуы мүмкін деп санайды (Уақыт сырлары: 6:50). Бұл жәдігерлердің қайда екені белгісіз. Қазіргі уақытта бұл жерде ешқандай археологиялық зерттеу жүргізілмейді.

Ағымдағы жағдайды бағалау: Қоңыр әулие үңгірін, жоғарыда атап өткендей, жеке кәсіпкер жалға алу негізінде пайдаланады. Бұл үңгірдің айналасында және ішінде туристік инфрақұрылымның дамуын қамтамасыз етеді. Үңгір зиярат етіп келушілер үшін қауіпсіз және жайлы бола түсті. Нәтижесінде, мұнда тек базалық инфрақұрылымның болуына, қонақүйдің, заманауи жайлы жағдайлардың жоқтығына, электрмен жабдықтаудың тұрақсыздығына, объектінің салыстырмалы түрде алыстығы мен жетуге қиын болғандығына және ірі қалалық орталықтардан қашық болғанына қарамастан үңгірге келетін туристер легі үнемі артып келеді. Үңгірге бүгінде негізінен Қазақстан, Ресей және Орта Азия республикаларының тұрғындары келеді.

Инвестиция бойынша кеңестер: Қоңыр әулие үңгірі демалыс орны ретінде одан әрі дамуға әлеуетті екені сөзсіз. Посткеңестік кезеңде, бұл орынның жағдайы жақсарғанға дейін де, объект туристер мен зиярат етушілерді қызықтыра бастаған болатын, ал объект жайластырылғаннан кейін туристер саны жылдан-жылға артып келеді. Үңгірді бірегей ететін нәрсе - «Абай жолы» романында, өлкетанушылардың мәлімдемелерінде, заманауи фильмдер мен мақалаларда көрініс тапқан үңгір айналасында қалыптасқан аңыз дәстүр. Ғалымдар жер асты көлінің суының емдік қасиеттерін растамаған, бірақ, егер мұндай зерттеулер жүргізіліп, қасиеттері расталса, онда нысанға деген үлкен қызығушылықты күтуге болады. Бұл объектіні толықтай дамыту үшін жол инфрақұрылымына инвестициялар, сондай-ақ электр беру желілерінің тармағын салу қажет. Объект мемлекет қорғауына алынып, онда археологиялық зерттеулер жүргізіліп, аймақтық маңызы бар қасиетті жерлер тізіміне енгізуге лайық. Үңгір Шығыс Қазақстан облысы мен Қарағанды облысында орналасқан Абай Құнанбаев пен Мұхтар Әуезовтің ескерткіштерімен байланыстыратын туристік маршруттың бөлігі бола алады. Сонымен қатар, бұл объект Абылай-кит пен Қызыл кентпен бірге қазақ-жоңғар шайқастары тарихы бойынша маршруттың бір бөлігі бола алар еді.

Ұсынылатын ақпарат көздері:

М. Әуезов. Абай жолы. Алматы: “Жазушы”, 1982. 145-50 б.

Брюханов В. А. Конур-Аулиэ // Записки Семипалатинского Подотдела Западно-Сибирского Отдела Императорского Русского Географического Общества. Семипалатинск: Электро-Типо-Лит. Тор. Дом «И. Плещеев и Ко.», 1912. 1-3 б.

Гущин В. Тайны Конур-Аулие. Посвящается 285-летию Семипалатинска. Электрондық файл. П. Жуков ұсынған.

Жуков П. Конур-Аулие. Машинописная рукопись. Автор электрондық көшірме ретінде ұсынған. 4 қараша 1996 ж.

Загадки времени. Вып. 23. Чудеса пещеры Коныр Аулие. Kazakh TV. https://www.youtube.com/watch?v=21lUtXh4h4c

Каменная статуя из пещеры Коныр-Аулие. Машинописная рукопись. Күні қойылмаған. Электрондық көшірме ретінде ұсынған.

Кастанье I.А. Древности Киргизской степи и Оренбeргского края. Труды Оренбургской Ученой Архивной Комиссии. Том XXII. Типо-Лит. Т-ва «Каримов, Хусаинов и Ко» в Оренбурге, 1910. 150 б.

Мамонтов И. П., Зенкина Е. П. План пещеры. Қолмен жазылған. 20-22 қыркүйек 1996 ж. П. Жуков электрондық көшірме ретінде ұсынған.

Этнографическое обозрение. Издание Этнографического Отдела Императорского Общества Любителей Естествознания, Антропологии и Этнографии, состоящего при Московском Университете. 1892, № 1, по ред. Н. А. Янчука. Москва, 1892. 28 б.