Кокентау, археологиялық нысан

Кокентау, археологиялық нысан. Паспорт объекта

- Толық сипаттама

Толық сипаттама

Атауы: Көкентау археологиялық кешені

Объект түрі: тас дәуірінен этнографиялық қазіргі заманға дейінгі археологиялық орындар тобы.

Орналасуы: Ескерткіш Шығыс Қазақстан облысының Семей қалалық округінде орналасқан (Семей қаласынан 90 км.).

Ең жақын елді мекен: Археологиялық кешен ШҚО Семей қаласының Көкентау ауылынан оңтүстікке қарай 30 км жерде орналасқан.

Жолы: Семей қаласынан Көкентау ауылына дейін қатты қабатты жол бар. Көкентау ауылынан кешеннің өзіне дейін көп жүрілген қара жол апарады.

Ландшафт ерекшеліктері: Көкентау - солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 15 км-ге созылып жатқан, ені 10 км-ге жететін гранитоидтар табиғи түрде шығып жатқан таулы аймақ. Көкентау басқа таулардан бөлініп қалған, өзін қоршап жатқан даладан тік шығыңқы жерлерімен ерекшеленеді. Негізгі жотасы Үшайырдың (яғни, шанышқы) ерекше үшкір шыңдары бар. Таулы аймақты оңтүстіктен солтүстікке қарай кесіп өту қиын. Алайда, негізгі жотаның ортаңғы бөлігінде Кеңасу асуы (Кең асу) түрінде дәліз бар. Тауларда тұщы су көздері көп, олар Қуандыққарасу және Мырзабек екі өзеніне қосылып жатыр. Топырағы құрғақ, сарғыш, жазықта 40 см-ден төменде құм және дөңес жерлерінде тастар жатыр. Әрі қарай, 70 см-ден төменде ақ саз түріндегі материктік қабат бар. Тығыз өскен шөптер мен борпылдақ топырақты ойпаттарда бір кездері егістік жерлер болған. Төбелерде және жетуге қиын қуыстарда қарағай, қараған, тобылғы және жабайы раушан өседі. Тау баурайында және жоталарында мал жейтін шөптерден: бетеге, қауырсынды шөп, жусан, жауылша, көкпек және т.б. өседі.

Зерттелу тарихы: Көкентау таулы аймағындағы археологиялық ескерткіштердің алғашқы жазбаша деректері Н.Я.Коншиннің есімімен байланысты. Ол өзінің «Семей облысының ескерткіштері туралы» мақаласында: былай деп жазады: «Семей облысы археологиялық тұрғыдан өте аз зерттелген, бұл, әрине, негізінен осы өлкенің мәдени орталықтардан қашық жатқанына байланысты. Осы зерттеуге ықпал ету үшін Семей облыстық Статистикалық комитеті 1900 жылы археологиялық мәліметтер жинағын жасап, оны кейбір жеке адамдардан басқа, қазақ болыстарының барлық әкімдеріне, казак станицаларының атамандарына және облыстың ауылдық старшиналарына жіберді »(Коншин, 1903, 1 б.). Бұл мақалада ол Көкен болысындағы Көкен тауларындағы жартастардағы жазулар туралы деректер келтіреді (Коншин, 1903, 4-5 б.). Дәл осы ақпарат 1960 жылы ресми пайдалану үшін шыққан «Қазақстанның археологиялық картасы» (Қазақстанның археологиялық картасы, 1960.) кітабында қайталанады.

Алғашқы археологиялық жұмыстарды 2014-2015 жылдары «Шығыс Қазақстанның ежелгі дәуірі: ғұн-сармат дәуіріндегі мәдени-тарихи процестер» гранттық бағдарламасы аясында Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының филиалының Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясы Семей отрядының қызметкерлері жүргізілді. Нәтижесінде Қаратөбе қорымына қазба жұмыстары жүргізілді (Айтқали А.Қ. және т.б. 2014.). Жалпы, далалық маусымда ерте көшпенділер дәуірінің 5 тас қорғаны қазылды (Айтқали А.Қ., 2014.). Таң қаларлығы, барлық қазылған қорғандар тоналмаған боп шықты. Осылайша, бұл аймақ үшін алғаш ғұн-сармат дәуіріндегі бірегей материал анықталды, материалдар арасында алтын мен бағалы тастардан тұратын жабдық заттары ерекше құнды болды. Сонымен қатар, «Прииртышья» өлкетану қоғамының мүшелері ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысты, олар қола дәуірінің жартасқа табиғи охрамен орындалған кейбір жазбаларын тапты (Илиуф Х.Ш., 2012).

2017 жылы Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты филиалының және Семей қаласындағы Шәкәрім университетінің М.Қозыбаев атындағы тарихи зерттеулер Орталығының қызметкерлері қола дәуірінің қоршауларын қазып шығарды (Айтқали А.Қ. және т.б., 2017). Бұл осы аймақтағы қола дәуірінің ескерткіштеріне жүргізілген алғашқы қазба жұмыстары екенін айта кету керек. Жұмыс нәтижесінде тұтас алтын тартылған қола сырғалар, сонымен қатар қыш ыдыстардың сынықтары табылды (Dupuy P., 2018). Көкентау массивінің археологиялық орындарын зерттеудің алғашқы нәтижелері ғылыми тұрғыдан алғанда өте қызықты материалдар берді. Зерттелген қорғандардың жер үсті құрылымының Жетісудегі үйсін қорғандарымен сәйкес келетіні анықталды, ал жерлеу рәсімінен Құлажорға қорғандарына ұқсастығы байқалды. Сүйек қалдықтарының изотоптық талдауы Көкентау таулы аймақтарындағы ежелгі көшпенділердің рационында тары түріндегі өсімдік қоспаларының болғанын көрсетті (Ананьевская, Е., 2018.). Қорғандардың бірінен дәндер табылды, оларды қазіргі уақытта Ұлттық биотехнология орталығының мамандары зерттеп жатыр (Астана).

2018 жылы Шәкәрім университетінің (Семей қ.) Шығыс Сарыарқа археологиялық экспедициясы Көкентау тауларындағы археологиялық орындарды зерттейді. Нәтижесінде әртүрлі қызметтік мақсаттағы артефактілер орындары анықталған Көкентаудағы тас дәуірі туралы мәселе туындады. Бұл аймақта неолит микролиттердің көптігі Сары-Арқадағы тас дәуірдің мәдениеттерін әрі қарай мұқият зерттеуге және оның мәдениеттерінің таралған шекараласын анықтауға мүмкіндік береді. Көкен, Хандар сайы, Жаңабаз, Қаратөбе және басқа жерлердегі Көкентау өзендерінің шатқалдары мен аңғарларынан мезолит, неолит және энеолит дәуірінің артефактілері, ерте қола дәуірінің тас құралдары табылды. Сондай-ақ қола дәуірі мен ежелгі көшпенділердің жерлеу, еске алу ескерткіштері зерттелді. Сондай-ақ, сол жылы далалық маусымда «Қазақстанның қасиетті географиясының инвестициялық әлеуеті: Республиканың электронды атласын жасаудағы ғарыштық мониторинг, ІТ технологиялар және тарихи-мәдени талдау» жобасы аясында Кокентау археологиялық кешеніндегі тарихи-мәдени ескерткіштерді анықтау және бақылау мақсатында барлау жұмыстары жүргізілді. Барлау жұмыстарының нәтижесінде әр түрлі уақыттағы және әр түрлі типтегі 50-ден астам археологиялық ескерткіштер анықталды.

2019 жылғы далалық маусымда жоғарыда аталған жоба шеңберінде «Назарбаев Университеті» дербес білім беру ұйымының қызметкерлері Шәкәрім атындағы Университет (Семей), Питтсбург Университеті (АҚШ) және Сент-Луистегі Вашингтон Университетіндегі (АҚШ) әріптестерімен бірге қола дәуірдегі жеті жерлеу объектісіне қазба жұмыстарын жүргізді, сондай-ақ аумағы 24 шаршы метр жерге барлау қазба жұмыстары жүргізілді. Археологиялық жұмыстардың нәтижесінде көптеген қыштан жасалған бұйымдар мен археозоологиялық материалдар, сондай-ақ тас жаңқалары, тегістелген тастан жасалған еңбек құралдары және жебенің ұштары табылды.

Негізгі маңызы бар объектілер:

Объект атауы: Қаратөбе зираты

Объектінің мерзімделуі: Ескерткіш б.з.д. II ғасыр – б.з. ІІ ғасыр аралығында.

Объектінің орналасқан жері: Ескерткіш Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласының әкімшілік ауданына қарасты Көкентау тауының солтүстік-батыс етегінде орналасқан.

Объектінің сипаттамасы: Ескерткіш солтүстік-оңтүстік бағытта орналасқан екі салыстырмалы түрде алғанда қатар жатқан тізбектерден тұрады. Ескерткіштің батыс тізбегіндегі объектілердің саны - 10, шығыс тізбекте - олардың саны 6. Зираттың құрамынан мұртты қорған табылған. Қорғандардың батыс тізбегі үймелерден тұрады, олардың шеттері сақина пішінді қосарлана қаланған, солтүстік-батыс жағында «қақпалары» бар. Бұл қосымша детальдар қорғандардың шығыс тізбегінде байқалмаған. Тағы бір қызықты жайт, ескерткіштің оңтүстік жағында шығыстан батысқа қарай қорымға көлбеу ұзындығы 1 км-дей тас тізбегі жатыр.

Қорғандардың үймелері бір типті, негізінен топырақпен араласқан тастардан тұрды. Қорғандардың диаметрлері 17 м-ден аспайды. Қасиетті кеңістікті қоршап тұрған сыртқы сақиналар жердің бетінде айқын көрініп тұрды. Сыртқы қалаулар пен қорғандардың орталық үймелердің арасы толтырылмаған. Жоғарыда айтылғандай, қорғандардың солтүстік-шығыс секторында, әдетте, сақиналар үзілген жерде ұқыптап қойылған екі ірі тас кіре берісті білдірген.

Жер бетіндегі және қабір ішіндегі құрылыстардың, қабір заттарының және жерленгендердің оңтүстік секторға сәл ауытқи батысқа бағытталу ерекшеліктері бойынша зерттеліп жатқан Қаратөбе қорымының тұрақты жерлеу рәсімін сипаттайды. Қазіргі уақытта қабір заттары мұқият зерттелуде, бұл бірқатар мәселелерді шешуге көмектеседі. Жерлеу рәсімінің ұқсастықтарын талдау негізінде Көкентау ғұн-сармат дәуірінде Жоғарғы Ертіс өңірін, Жетісу мен Орталық Қазақстанды байланыстыратын қандай да бір орталық түйін болған деп қорытынды жасауға болады.

Объект атауы: Көкен елді мекені

Объектінің мерзімделуі: Ескерткіш біздің заманымызға дейінгі ІІ ыңжылдық - б.з.д. І мыңжылдық аралығы.

Объект орналасқан жер: Ескерткіш Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласының әкімшілік ауданында, Көкентау тауының орталық бөлігінің етегінде орналасқан.

Объект сипаттамасы: тұрғын жайлар ретінде қабырғалары тас плиталармен нығайтылған жертөлелер болған. Көтерме материал сан түрлілігімен ерекшеленеді: олардың арасында тас жаңқалар көп, арасында жоңғылар, өзектастар, шақпақ тастан және қоладан жасалған жебе ұштары, андронов мәдени-тарихи қауымдастығының ыдыстары ретінде танылған қыш сынықтары да кездеседі.

Объект атауы: Сарша, Исахан, Бисеке қабір ескерткіштері

Объектінің мерзімделуі: б.з.д. II ғасыр – б.з. ІІ ғасыр аралығында.

Объект орналасқан жері: Ескерткіш Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласының әкімшілік ауданына қарасты Көкентау сілемдерінің оңтүстік және оңтүстік-батыс етегінде орналасқан.

Объект сипаттамасы: Сарша қыстауы жанынан диаметрі 30 м, биіктігі 1,5 м болатын жалғыз қорған табылды. Исахан қыстауының жанынан диаметрі 8-25 м, биіктігі 0,3-1,3 м болатын топырақ үймесі бар 5 қорғаннан тұратын қорым табылды. Ең үлкен қорған шоғыры Бисеке қорымынан табылды, онда 30 қорған бар, оның жер бетіндегі құрылымы қиыршық тастардан тұрады. Қорғандардың бетін тығыз өскен өсімдік қабаты жауып жатыр. Олардың диаметрлері 10 м-ден 30 м-ге дейін, биіктігі 0,3 м-ден 1,5 м-ге дейін жетеді. Қорғанның шығыс жағында үйменің біріне стела орнатылған. Жер бетіндегі құрылымның ерекшеліктеріне қарағанда, жоғарыда аталған қорымдарды ерте көшпенділер дәуіріне жатқызуға болады.

Объект атауы: Ежелгі түркі заманындағы Көкентау жерлеу кешені

Объектінің мерзімделуі: б.з. VI-VIII ғасыр аралығында.

Объект орналасқан жері: Ескерткіш Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласының әкімшілік ауданына қарасты Көкентау тауының орталық бөлігінің етегінде орналасқан.

Объект сипаттамасы: Көршілес жатқан екі қоршаудың шығыс жағында бір-бір тас мүсіннен орнатылған. Бір мүсін қызыл граниттен қашап жасалынған, онда басты монолиттен бөліп тұрған беттің сұлбасы мен иек сызықтары ғана көрінеді. Екінші мүсін кішірек және ашық түсті граниттен жасалған, онда ежелгі адамның беті қашалып жасалған бастың пішіні айқын көрінеді.

Объект атауы: Петроглифтер

Объектінің мерзімделуі: б.з. д. ІІІ-I ғасыр аралығында.

Объект сипаттамасы: Таудың орталық бөлігінен солтүстікке қарай, жартасты шыңдарда гранит тау жыныстарынан пайда болған көптеген үңгірлер бар. Олардың жетеуінде Көкентау тауының ежелгі тұрғындары ойып салған петроглифтер бар, олар табиғи факторлардың әсерінен қорғалған жерде болғандықтан өте жақсы дәрежеде сақталған. Жартастағы суреттер охрамен бояп салынған. Бұл Ертіс өңірінде өте сирек кездесетін құбылыс. Бізге белгілі осыған ұқсас суреттер Ақ Бауыр кешенінің аумағында және Павлодар маңынан табылған.

Инвестиция бойынша кеңестер: Көкентау археологиялық кешені - тарихи-мәдени туризмнің ең тартымды объектілерінің бірі. Кешен бірегей көне ескерткіштерге толы. Табылған ескерткіштер осы аймақтың тарихында бірнеше мыңжылдықты құрайтын едәуір ұзақ кезең туралы мәлімет алуға мүмкіндік береді.

Әлемдік практикада іс жүзінде жүзеге асырылатын тарихи-мәдени туризм тұжырымдамаларының, әдетте, экономикалық (коммерциялық) аспектімен қатар, белгілі бір идеологиялық жүгі де бар. Әдетте, тарихи-мәдени туризмнің дамуын әлеуметтік-мәдени және идеологиялық мәселелерді шешумен байланыстырады. Біздің жағдайда бұл- тарихи-мәдени мұраны сақтау, табиғи тіршілік ету ортасын сақтау, ежелгі және қазіргі малшылардың дәстүрлі өмір салтын жаңғырту, насихаттау. Соңғы аталғандардың практикалық шешім табуында жергілікті қоғамдастық жетекші рөл атқарады. Соңғы кезде туризмді дамытудың ұлттық тұжырымдамаларын әзірлеу кезінде бірқатар Еуропа елдерінде тарихи-мәдени туризмнің әртүрлі бағыттарын дамытудағы жергілікті қауымдастықтардың рөлі арнайы атап өтілді.

Негізгі туристік маршруттар

Көкентау негізгі тарихи және мәдени маршруттарын қарап көрейік. Тарихи-мәдени маршруттар барлық жастағы туристерге арналған, оның ішінде ұйымдастырушы-педагогтардың басшылығымен жүзеге асатын мектеп оқушыларына арналған маршрут та бар.

1-маршрут: «Патшалар алқабы». Көкентау тауының оңтүстік беткейінде сақ тайпаларының ақсүйектерінің үлкен қорғандары бар. Жайылымдардың отты болуы бұл аймақта көшпелі тайпалар өмір сүріп, өздерінің ғажайып зираттарын тұрғызған.

Біздің дәуірімізге дейінгі 1- мыңжылдыққа жататын ірі қорғандарды Көкентаудың оңтүстік сілемдерінің далалы аймақтарынан әлі күнге дейін көруге болады. Жергілікті тұрғындар далалардағы дөңес жерлерді, немесе оларша айтқанда, «төбелердіі» көруі үйреншікті жайтқа айналған. Және де олардың мәдени мұра ескерткіштері екенін бәрі бірдей біле бермейді.

Ондаған қорғандардың ішінде Қаратөбе қорымындағы №2 қорған ерекше көзге түседі, мұнда археологтар алтыннан және бағалы тастардан жасалған көркемдік маңыздылығы жағынан бұрын-соңды болмаған археологиялық артефактілерді тапты.

2-маршрут. «Ежелгі барық». Кокентауаның батыс бөлігінде археологтар 2018 жылы «мұртты» қорған деп аталатын жерді тауып, оны зерттеді.

Аяқ жақтары «мұртпен» бітетін қорғандардың тас жоталары шығысқа, күншығыс жаққа бағытталған, мұның әдет-ғұрыптық сипаты бар, яғни Күнге табыну ғұрпының болғанын көрсетеді. Белгілі болғандай, тас төмпешіктер адамды жерлеген уақыттан көп кейін қаланған. Оны қайтыс болған адамды еске алу шараларын өткізген уақытқа жатқызуға болады. Сонымен, «мұртты» қорғандар ежелгі адамдардың өмірін, жерлеу мәдениетін, сондай-ақ діни бағытын зерттеу үшін де құнды.

Ежелгі дәуірдегі бірқатар зерттеушілердің пікірінше, мұндай кешендерде көктемгі күн мен түннің теңелуіне байланысты діни және ғұрыптық шара, яғни. «Наурыз мейрамы» өткізілген.

3-маршурт. «Тастардағы галерея». Көкентау сілемдерінің орталық бөлігінде, дәл Үшайыр шыңының етегінде петроглифтер табылған гроттор бар. Көкентау - Семейдің Ертіс өңіріндегі охрамен саынған суреттер табылған жалғыз орын.

Бұл суреттердің өткен дәуірдегі адамдар үшін дүниетанымдық маңызы зор болды, өйткені көптеген петроглифтер құдайлар мен рухтарға табынушылықпен байланысты; ғұрыптық сипатқа ие бола отырып, олар белгілі бір мақсатқа табиғаттан тыс жолмен жетуге бағытталған маңызды символикалық әрекеттерді (рәсімдерді) орындау кезінде қолданылған.

4-маршрут. «Шеберханалар». Тау сілемдерінің орталық бөлігінде қола дәуірінде өмір сүрген ежелгі ата-бабаларымыз қабір тастарын дайындаған тас кесетін шеберхананың іздерін көруге болады. Сондай-ақ, онда тас жаңқалары, өзектастар, микролиттер мен басқа заттар көп кездеседі, бұл тау бөктері аймағының ежелгі дәуірден бастап адамлар қонысы болғанын анық көрсетеді.

4- маршрут. «Елді мекендер». Тау маңындағы археологиялық орындардың арасында қола дәуірінің белгілі қоныстары мен уақ руынан шыққан қазақтардың ата-бабаларының қыстауы бар. Мұнда ежелгі адамдардың қалай тұрғын үй салғанын, онда өмір сүргенін және кейінірек, этнографиялық дәуірде қазақтардың тұрғын жайлардың іргетасына өздерінің қыстауын тұрғызғанын көруге болады. Тұрғын үйлердің бірін қазу кезінде біз қола және ерте темір дәуіріндегі, сондай-ақ қазіргі заманғы этнографиялық уақыттағы әр түрлі мәдениеттен хабар беретін қыш ыдыстардың сынықтарын таптық.

5-маршрут. «Мұха Әділханұлының зираты». Таудың шығыс бөлігінде әнші, ақын, сазгер және Абайдың шәкірті Мұқа Әділханұлының зираты бар. Алаш партиясының жетекшісі Әлихан Бөкейханұлын Көкендегі ұлы ақын Абай шығармашылығымен таныстырған осы Мұқа Әділханұлы болатын. Бұл туралы Әлихан Бөкейханұлы ақынның қайтыс болуына арнаған қазанамасында жазған.

Ұсынылатын ақпарат көздері:

Айткали А. К., Жунисханов А. С., Каирмагамбетов А. М., Ахметов М. Г., Рахманкулов Е. Ж. Предварительные результаты исследования могильника Каратобе в микро археологическом районе Кокентау в 2014 году // «Кадырбаевские чтения-2014». Материалы IV Международной научной конференции. – Астана «Мега принт»; 2014. С. 151-160.

Айткали А. Предварительные результаты исследования курганов гунно-сарматского времени могильника Котыркора в микрорайоне Кокентау // Материалы международной научно-практической конференции «VII Оразбаевские чтения» «Казахстанская археология и этнология: прошлое, настоящее и будущее», приуроченной к 550-летию образования казахского ханства, 20-летию ассамблеи народа Казахстана 28-29 апреля 2015 г. – С. – 348 - 350.

Айткали А., Жунисханов А., Бесетаев Б. Курганы второй половины І тысячелетия до нашей эры горного массива Семейтау // Саки и савроматы Казахских степей: контакт культур: Сборник научных статей, посвященный памяти археолога Бекена Нурмуханбетова. – Алматы, 2016. С. 26-33.

Айткали А.К., Жунисханов А.С., Каримов М. К., Исин А. И. Рахманкулов Е.Ж. Новые памятники эпохи бронзы горного массива Кокентау // Этнодемографические процессы в Казахстане и сопредельных территориях: Сб. науч. трудов XVI Междунар. науч.-практ. конф. 28-29 сентября 2017 г., Усть-Каменогорск. – Усть-Каменогорск: «МедиаАльянс», 2017. С. 18-23.

Ananyevskaya, E, Aytqaly, AK, Beisenov, AZ, Dmitriev, EA, Garbaras, A, Kukushkin, IA, Loman, VG, Sapolaite, J, Usmanova, ER, Varfolomeev, VV, Voyakin, DA, Zhuniskhanov, AS, Motuzaite Matuzeviciute, G. 2018. Early indicators to C4 plant consumption in central Kazakhstan during the Final Bronze Age and Early Iron Age based on stable isotope analysis of human and animal bone collagen. Archaeological Research in Asia 15:157–73.

Археологическая карта Казахстана // Алма-Ата, Издательство Академии наук Казахской ССР, 1960 г.

Дашковский П.К. Комплекс археологических памятников Айна-Булак в Верхнем Прииртышье (Восточный Казахстан): монография / П.К. Дашковский, З.С. Самашев, А.А. Тишкин. – Барнаул: Азбука, 2007. – 96 с. +вкл.

Dupuy P., Rakhmankulov E. Bronze age ceramics of the Kkoken cemetery (Sary-arka region, Kazakhstan)// «АЛТАЙ – ТҮРКІ ӘЛЕМІНІҢ АЛТЫН БЕСІГІ» Редактор – Даниал Ахметов. – Өскемен; 2018. 123-125 pp.

Коншин Н. Я. О памятниках старины в Семипалатинской области // Записки Семипалатинского подотдела Зап-Сиб. отдела ИРГО вып. І Семипалатинск. 1903. – 1-32 с.

Илиуф Х. Ш. Древности Кокентау. Материалы Международной научно – практической конференции, посвященной 70-летию музея «Роль музеев на современном этапе и перспективы развития.» Павлодар 2012, с. 29-35.