Рухани жаңғыру
Rus
Eng
Қосылу

Оғландыдағы Бекет ата кесенесі. Паспорт объекта

 

- Толық сипаттама

- Фотогалерея

- Қолжазбалар

- Карта

- Материалдар

 

Толық сипаттама

Атауы: Оғландыдағы Бекет ата кесенесі (мазар кешені) 

Объект түрі: Бекет ата негізін қалаған және оның мазарына айналған бұрынғы мешіт

Негізін қалаушы: Бекет Мырзағұлұлы (1750-1813), сондай-ақ Пір Бекет немесе Ер Бекет деп те аталған, қазақтың кіші жүзінің Байұлы тайпасының құрамына кіретін Адай руынан шыққан (1). Кіші жүз 1731 жылы Ресей азаматтығын ресми түрде мойындағаны мәлім. 1748 жылы Елшілік приказының аудармашысы және татардан шыққан Ресей елшісі Туклу Мұхамед Тевкелев Адай руын Байұлы тайпалық конфедерациясының бір тармағы ретінде атап өткен. Бекеттің жеке басының адайлар үшін маңызы зор болғаны соншалық, оның аты шайқаста олардың үранына айналған. 

Абаланованың [2, 211 б.] мәлімдеуінше, адайлар «Бекет» деп ұрандағанға дейін «Тегеленді» ұранын қолданған. Қазіргі кезде Бекет атаны пір тұту ресми деңгейде маңызға ие болған. Сонымен, 2019 жылы әулиенің 200 жылдығы мемлекеттік деңгейде маңызы бар оқиға ретінде аталып өтілді [3]. 

Бекеттің шежіресі адай руының аты аңызға айналған негізін қалаушы – Адай атадан бастау алады. Бекеттің шежіресі мынадай: 1) Адай ата, 2) Келімберді, 3) Мұңал, 4) Жаулы, 5) Қосқұлақ, 6) Жанал, 7) Мырзағұл, 8) Бекет [4], [5]. [6]. Оғландыдағы Бекет ата зияратханасында зиярат етушілердің назарына қабырғадағы үлкен плакатта ақ түспен Бекеттің шежіресі көрсетілген. Бұл шежіре зиярат етушілерге Бекет атаның мәртебесі мен шығу тегін көрнекі түрде еске түсіреді. 

Кейбір жазбаша деректерге, мысалы, Бабаджановтың орыс тіліне аударылған «Халват-и-Суфия» сияқты еңбегіне сүйенсек, Бекет Үргеніштен шыққан ұлам және сопылардың пірі Мухаммаджона Бакирганидің (қазақша Бақыржан) шәкірті болған, оның Маңғыстау қазақтары арасында шәкірттері мен ізбасарлары болған (4). Ол кез үшін Бекеттің саяхаттары мен Хиуа медресесінде оқуы ерекше оқиға емес еді. Көшпелі қазақтар үшін Хиуа немесе Самарқанд сияқты қалалардағы Орта Азияның отырықшы діни орталықтарында білім алу дәстүрге айналған еді. Сонымен, Ахмад б. Хафиз ад-Дин әл-Барангауи құрастырған «Тарих-и-Барангави» татар қолжазбасында әл-Барангауидің Самарқандта қазақ шәкірттерімен кездескені баяндалады (5). Хиуа медресесі тарихи тұрғыдан алғанда Маңғыстау облысының қазақтары үшін білім алу орталығы болған. 

Бекет атаның ықпалы тек Бакирганимен ғана емес, сонымен бірге аймақтың тағы бір діни көсемі – Шопан атамен байланысты, ауызша жеткен мәліметтерге сәйкес, ол түсі арқылы Бекет атаға әулиелік дарытып, оны мұсылмандықтың қасиетті жолына бағыттайды. Мұндай рухани атақ беру немесе увайси  Орта Азияның діни іс-тәжірибесінде кең танылған. Сондықтан да, қазіргі кезде Бекет атаға қатысты жерлерге зиярат ету Шопан атаның киелі орнына барумен қатар жүреді. 

Діни білім мен рухани атақ беру бір-бірімен тығыз байланысты. Әмірхановтың манакибі бойынша, Бекет 14 жасында ата-анасынан медреседе оқуға рұқсат беруін сұрайды және олар келісімдерін оңай береді. Медресеге жасалатан ұзақ сапары алдында Бекет Шопан атаның рухынан бата алуды ұйғарады. Осы мақсатпен Бекет Шопан ата ғибадатханасына барып, онда төрт рет түнеп шығады. Төртінші түні Шопан ата Бекеттің түсіне кіреді және Әмірхановтың айтуы бойынша былай дейді: «Бабалардың өлі рухы (аруақ) тірі жан үшін пір бола алмайды. Хиуаға бар. Бақыржан қожа [Мухаммаджон Бакиргани - У.Б] медресесінде алима мен зор қасиетті [қасиеттілік - У.Б] адам тұрады. Осы адамның жанында бол. Сізді Хиуаға апаратын Пырағыңыз сізді дәл қазір үйіңіздің алдында күтіп тұр» (6). Одан әрі Бекет үйден шыққан кезде Пырақтың оны есік алдында шынымен де күтіп тұрғанын көргені және де бірнеше секундтан кейін Пырақтың Бекетті Хиуаға жеткізгендігі баяндалады. 

Бақыржан Бекетті күтіп отырған екен, оны Шерғазы медресесіне жібереді. Бұл агиография көрінісінде кем дегенде үш-төрт маңызды элемент бар. Біріншіден, біз Шопан атаның рухы арқылы «таңдалған» Бакирганидің бейнесі - қасиетті қожаның бар екендігін көреміз. Сондықтан да, бата берудің екі түрлі тәсілі - увайси рухы арқылы және тірі пір арқылы- бір-бірімен қандай да  байланысы бар. Екіншіден, Шопан атаның рухы Бекетке түс арқылы немесе аян арқылы келді. Хермансен исламдық діни дәстүрде «... рухани шындық пен шындық әлемінің көрінісі ретінде және күнделікті шындық пен басқа өлшем арасындағы байланысты орнатудағы түстің  мазмұнына маңызды орын беріледі, оны көбінесе ғайып, яғни жоқ немесе көрінбейтін патшалық деп түсіндіреді »(7) деп атап өтеді. Қазақ діндарлығы жағдайында, Приватскийдің пікірінше, аяндар маңызды орын алады. Бұл араб термині түс арқылы жеке өзі бірнәрсені білу, ашу дегенді білдіреді. Бұл практика «... сопылардың иллюзионистік дәстүрінің көрінісі ретінде қазақ дінінде тұрақты түрде сақталған» (8). 

Бекет атаның бейнесі өте күрделі, бір жағынан, ол ауызша деректерге сәйкес тек әулие немесе қасиетті адам ретінде ғана емес, сонымен бірге ол (Бекет) Ер Бекет сияқты ру көсемі және жауынгер ретінде көрініс береді. Этнографиялық материалдарда Бекет тіпті рулық жасақ жетекшісі және көршілес көшпенділер топтарына жүргізілген шапқыншылық әрекеттерге де  қатысушы ретінде беріледі. 

Негізі қаланған уақыт пен жағдайлар: Жергілікті этнографиялық аңыздар бойынша мешітті Бекет атаның өзі және оның ізбасарлары әулиенің көзі тірісінде жар таста қашап жасаған. А.Әмірханов пен Р.Қосбармақ Бекет ата туралы өмірбаяндарында (манакибтерінде) мешітті салушы, адай руының жеменей мен бөкен елінен шыққан Байсал атты еңбекқор құрылысшының аты аталады. Осы баяндауға сәйкес, Байсал 54 жасында Оғландыдағы мешіттің құрылысында бел шешіп еңбек еткен. Бекет ата ол туралы жылы лебіз білдіріп, Байсалды үйге оралғанда жақсы жаңалық күтеді деп болжайды. Байсал үйіне оралғаннан кейін, оның әйелі ұл туады, оған Мыңкісі деп ат қояды, кейін ол ізгілікті және қасиетті кісі ретінде танымал болды. Бекет атаның мазарына айналған мешітті таңдау туралы көптеген аңыздар бар. Осы аңыздардан көптеген ислам дәстүрлерінің астасып жатқаны айқын көрінеді. Әмірхановтың манакибі бойынша, Бекеттің Хиуадағы рухани ұстазы (шамасы, пір немесе ұстаз Мұхаммеджон Бакиргани) өз таяғын немесе асатаяғын аспанға лақтырғанда ол ғажайып жағдайда  Маңғыстауға келіп түскен.  Сопылық дәстүрде пір немесе ұстаздың жеке заттары (таяқ, киім, белбеу, тақия сияқты) қасиетті болып саналады және маңызды рөл атқарады. Мүндай оқиғалар бүкіл Орта Азияда бар , мысалы, Қожа Ахмад Яссауи туралы аңыздарда да кездеседі. Этнографиялық мәліметтер бойынша, таяқты немесе асатаяқты табу, яғни пір болу Бекетке бұйырған екен, бірақ оған ешқандай да түркіменнің малшы-баласы (түрікменше оғлан - бала) немесе басқа нұсқада айтылатын Оғлан атты түркімен малшысы көмектеспеген. Малшы немесе кішкентай малшы Оғлан аздаған дау мен сынақтан кейін асатаяқтың Бекетке тиеселі екенін мойындап, онымен дос болып кетеді. Қазір Оғланды мазары Бекет атаның қасиетті кешенінің көлік тұрағына жақын жерде, яғни таудың басында орналасқан, ал Бекеттің қабірі етекте, мұны қазіргі манакибтерден көруге болады (9). Осылайша, жергілікті аңыздар Бекеттің пір немесе сопылық шебер ретіндегі мәртебесін, Оғланды деп аталатын жер мен түрікмен тайпаларын Хиуадағы сопылар басшысымен байланыстырды. 

1813 жылы Бекет ата қайтыс болғаннан кейін оның денесі мешіттің ішіне жерленді, ал ғимарат кесенеге айналып, негізінен адай руының өкілдері зиярат етіп келетін орынға айналды. Мешіттің Бекет ата жерленген бөлігі қабырғамен бөлініп, оған Кеңес заманының соңында қарай немесе тәуелсіздік алған жылдары ескерткіш тақта орнатылды. Көптеген басқа діни дәстүрлердегі сияқты, Бекет ата қайтыс болғаннан кейін оның денесіне қатысты мистикаға толы әңгімелер айтылды. Мысалы, Маңғыстау тұрғындарымен болған сұхбатта олар Бекеттің денесі 1960 жылға дейін зиярат етушілердің көз алдында  ашық тұрғанын және табиғи ыдырауға ұшырамағанын айтты. Тек Бекеттің құдыретті күші биліктің назарын өзіне аудартуы мүмкін деген қорқыныш қана мешіт ішіне қабырға тұрғызуға мәжбүрледі. Бекет ата Батыс Қазақстандағы әулиелер пантеонында басты орын алады. 

Пайдаланылған кезең: Мазар кем дегенде ХІХ ғасырдың басынан бері бар. Маңғыстау аумағындағы кем дегенде төрт мешіт Бекет ата есімімен байланысты екенін ескеру қажет. Кеңестік кезеңде зиярат ету жасырын түрде жалғасын тапты. Зиярат етушілерден  алынған мәліметтерге сәйкес, Бекет атаға апаратын жол өте нашар болды, тиісінше, объектінің өзіне қарапайым халық бара алмайтын. 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін посткеңестік кеңістікте діндарлық күшейе түсті, бұл процесс Бекет ата кешеніне де әсер етіп, зиярат етушілердің санының артуына және мазар айналасындағы инфрақұрылымның дамуына әкелді.

Негізгі қызметтері: Қасиетті объект таудың етегінде орналасқан жар тасты ойып салынған мешіттің ішіндегі қабір және тау басындағы зиярат етіп келушілерге арналған үйлерден тұрады. Таудағы бұралаң жол мешіт пен зияратхананы байланыстырады. Кесене - күмбезді ғимарат, ол үш шағын бөлмеден тұрады: дәліз, қабір жатқан бөлме және қосымша сыйынуға арналған бөлме. Қабірдің өзі қабырғаның ішінде жатыр, ал сырт жағынан Бекет атаның есімі, оның өмір сүрген жылдары және ұрпақтарының есімдері жазылған құлпытас көрінеді. Құлпытастағы жазулар кириллицада жазылған. 

Зиярат етушілер зиратқа таудың бауырындағы бұралаң жолмен барады. Зияратхана мен қосалқы бөлмелер тау басында  орналасқан. Бекет атаның ұрпақтары боп келетін мазар күзетшілерінен алынған ақпаратқа сәйкес, сондай-ақ Ақтау мұражайы берген тарихи материалдар бойынша, қасиетті кешенде зиярат етушілерге жасалатын жағдайды жақсарту және инфраструктураны дамыту мақсатында бірнеше кезеңнен тұратын жұмыстар жүргізілген. Мысалы, бұралаң жол кеңестік және посткеңестік кезеңдерде  тар және қауіпті тау соқпақтары болатын. Қазіргі уақытта бұралаң жол ыңғайлы болу үшін кеңейтілген, ойып жасалған баспалдақты, айналасында демалуға арналған жаппалар бар және электрмен жарықтандырылған. Бекет ата зияратханасы  - заманауи материалдардан тұрғызылып, қызыл кірпішпен қапталған ғимарат. Зияратхана үш үлкен, қатарласа жатқан бөлмеден тұрады, мұнда орталық бөлме ас беруге, ал қалған екеуі намаз оқуға және демалуға арналған.  

Оғландыдағы Бекет ата кешені - Маңғыстаудың басты қасиетті объектісі. Бекет ата, Масат ата, Шопан ата және осы сияқты басқа   қасиетті жерлерге зиярат ету жергілікті діндарлықтың маңызды тіректерінің бірі болып табылатынын атап өткен жөн. Адайлардың рулық ерекшелігі мен Бекет атаның пір ретінде қастерленуі өзара тығыз байланысты құбылыстар.

Зиярат етушілер Бекет ата мазары кешеніне жыл он екі ай бойы келеді, бірақ ең қарқынды кезең наурыздан қазанның аяғына дейін жалғасады. Қыркүйек айының бір демалыс күні зиярат етушілердің саны 150-ден 200-ге дейін жетті. Жынысы мен жасы жағынан зиярат етушілер шамамен бірдей болды.

Әлеуметтік тұрғыдан алғанда зиярат етушілердің санаты әртүрлі. Этникалық тұрғыдан алғанда олардың көбі қазақтар,  сондай-ақ түркімендер мен қарақалпақтар (Өзбекстаннан), тіпті басқа конфессиялардың өкілдері де (ортодокстік христиандар) болды. Бекет атаның қабіріне басқа елдердің (Ресей, Өзбекстан) азаматтары да келеді.

Зияратханда Ақтау қаласындағы мұражайдың ықпалымен Бекет атаның өміріне қатысты мәтіндер мен фотосуреттер бар постерлер қойылды, мүның зиярат етушілер үшін белгілі бір дәрежеде ағартушылық мәні бар. Ақшалай садақа немесе құрбандыққа шалынатын мал осы объектінің негізгі табыс көздерінің бірі болып табылады. 

Зиярат ету рәсімі мынадай кезеңдерден тұрады: Ақтаудан шығу (бірақ шығу нүктесі басқа елді мекен болуы мүмкін), Жаңаөзен қаласындағы дүкенге тоқтап, қасиетті орындардың күзетшілеріне садақаға ретінде берілетін қажетті затттарды сатып алу, содан кейін бірінші қасиетті жерге - «Шопан атаның күйеу баласының» мазарына, сосын Шопан ата мазарында ұзақ аялдама жасау, осы кезде  «Шопан ата медресесін» аралау, Шопан атаның, оның жақын туыстарының қабіріне бару, құнарлылық тасына қол тигізу, май шам немесе Шопан ата шырағын жағу рәсімдері, Шопан атаның қасиетті құдығынан су ішу, зиярат етушілер үйіне тоқтап шай ішу. 

Содан кейін зиярат етушілер тікелей Оғыландыдағы Бекет ата мазарына бет алады. Келген соң, зиярат етушілер ең алдымен автотұраққа жақын орналасқан Оғланды мазарына барады, сосын Бекет атаның зиярат етушілер үйіне барады. Көпшілігі  дәрет алғаннан кейін жартастағы ойылып жасалған баспалдақтармен Бекет ата мазарына түседі. 

Төмен түсу шамамен бір жарым шақырымға созылады. Жол бойында демалу үшін жаппа тұрақтар бар, жарықтандырылған. Әулие жерленген жерден қашық емес жерде, аңызға сәйкес, Бекет атаның өзі су алған қасиетті бұлақ бар. Зиярат етушілер мұнда қайтар жолда бос бөтелкелерін суға толтырып, қасиетті суды (олардың ойынша) үйлеріне әкетеді. Бекет ата мешіті мен оның қабірі сәл дөңестеу жерде жартасқа ойылып салынған. Зиярат етушілер өз кезектерін жарты сағатқа дейін немесе одан да көп күтеді. Кезегі келген соң олар әулиенің қабіріне барады, шырақшыға қысқаша дұға оқытып, оған ақшаларын беріп, үш-төрт кішкене бөлмеден тұратын шағын мешіттің ішін аралайды. Бөлмелердің бірінде құрғаған ағаш діңі бар, ол да қасиетті саналады. Ол арқылы еңбектеп өту міндетті рәсім болып табылады. 

Бекет ата мазарынан кейін зиярат етушілер соқпақ жолмен жоғары көтеріліп, бұлақтан қасиетті су алып, зияратханаға оралады, мұнда олар үзіліс жасап, қасиетті ас алдында шай ішеді. Әдетте, кешкі сағат 6-7-де шырақшы мен Бекет ата кешенінің қызметкерлері кейбір ерікті зиярат етушілермен бірге күрішпен бірге қайнатылған қой етін ұсынады, бұдан әрбір мінәжат етуші дәм татуы керек. Ерлер мен әйелдер бөлек, бір табақтан 4 адам тамақтанады. Жалпы, зиярат етушілер саны 100 адамнан асып кетуі мүмкін. Ас Құран дұғасымен мен шырақшының батасымен аяқталады. Шырақшы да Бекет ата руының өкілі болып келеді. 

Діни бағыты: сунниттік ислам, ханафи мазхабы 

Негізгі тартымды жері: Бекет ата мазарының өзі, қасиетті су бұлағы және зиаратхана.

Жоспары: Оғланды мазары, автотұрақ, зияратхана (зиярат етушілерге арналған үй), Адай руы өкілдерінің бірқатар мазары, ас үй ғимараты мен шаруашылық жайлары, Бекет ата мазарына апаратын бұралаң жол, қасиетті бұлақ, тікұшақ айлағы

Ең жақын елді мекен: Жаңаөзен қаласы, Ақтау қаласы

Жолы: Ақтаудан шығатын қатты қабатты жол өте жақсы жағдайда. Бекет ата мазарынан шамамен 70 км қашықтықта жол қиыршық тасты жолға ұласады.  

 

Инвестиция бойынша кеңестер: Зияратхананың бір бөлігін зиярат етушілерге арналған мұражай ретінде пайдалану ұсынылады, мұнда Бекет атаның осы аймақтағы діни ландшафттағы және жалпы мұсылмандық Еуразиядағы рөлімен танысуға болады. Жолдың жағдайын жақсарту керек (асфальт, жарықтандыру), қасиетті кешеннен қашық емес жерде  туристерге арналған қонақ үй салу керек. Сондай-ақ, маршрут бойынша қарапайым қолайлы жағдайлар жасау қажет. 

 

Ұсынылатын ақпарат көздері: 

Сабитов Ж.М. Генетическая история адайцев//Материалы научно-практической конференции "Новый взгляд и перспективы изучения историко-культурного наследия Мангистау". Актау. 2019. С. 79-88

Абланова Э.А. Сауран айналган Адайлар. Известия ВУЗов № 1, 2010, сс.211-214

Биыл Бекет-атаның туғанына 270 жыл толады. https://www.inform.kz/kz/biyl-beket-atanyn-tuganyna-270-zhyl-tolady_a3606046 (03.08.2020, 10:36)

Babadjanov B. Khalvat-i Sufiha. Ed. Original text, Introduction, translation (in Russian), commenter B. Babadjanov. – In: Muslim Culture in Russia and Central Asia. Vol. 3: Arabic, Persian and Turkic Manuscripts (15th19th Centuries). Edited by Anke von Küegelgen, Ashirbek Muminov, Michael Kemper [Islamkundliche Untersuchungen, Band 233]. Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 2000, S. 114-21

Frank, A. А month among the Qazaqs in the Emirate of Bukhara: observations on Islamic knowledge in a nomadic environment. Explorations in the social history of modern Central Asia (19th - early 20th century). - Leiden: Brill, 2013. - XIII, pp. 333

Амирханов А. Бекет-ата. Алматы. 2017, стр. 17

Hermansen Marica K. (1988) Survey article: Interdisciplinary approaches to Islamic biographical materials, Religion, 18:2, 163-182

Privratsky B. Muslim Turkistan: Kazak Religion and Collective Memory. Front Cover. Bruce G. Privratsky. Psychology Press, 2001 – p.74

Косбармак Р. Бекет-ата кереметерi. Алматы, 2015, 153-б.

Фотогалерея

Карта

 

 

 

pkk.rosreestr.ru/arcgis/rest/services/PKK6/CadastreSelected/MapServer/export